«Μετά από τόσους μήνες έρευνας, δεν παύουμε να συγκινούμαστε από το μέγεθος της καταστροφής, το βάρος της ιστορίας που φέρουν τα βήματά μας στους ίδιους δρόμους που πριν από 100 χρόνια φλέγονταν... Βλέπουμε πια με άλλο μάτι την πόλη μας, είτε ως κάτοικοι είτε ως επισκέπτες. Οι δρόμοι και οι γειτονιές όπου μεγαλώσαμε και ζήσαμε τόσα χρόνια, όπου ερωτευτήκαμε και παίξαμε, αποκτούν ένα ιστορικό βάθος και μια ομορφιά που δεν είχαμε εκτιμήσει μέχρι σήμερα»...

Τον Αύγουστο του 1917, η καταστροφική πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης σημάδεψε την ιστορία της πόλης και έγινε αφορμή για μια νέα αφετηρία. Εκατό χρόνια μετά, ένας Θεσσαλονικιός σκηνοθέτης, ο Γρηγόρης Βαρδαρινός, δημιούργησε ένα ντοκιμαντέρ για την πόλη του, που επέζησε και ξαναγεννήθηκε μέσα από τις στάχτες της. «Η φωτιά που γέννησε μια πόλη» αφηγείται μέσα από πρωτότυπες δραματοποιημένες μαρτυρίες της εποχής, αλλά και συνεντεύξεις ιστορικών και ερευνητών, πώς η πολυφυλετική μητρόπολη των Βαλκανίων επανασχεδιάστηκε από το μηδέν με βάση το σχέδιο του Ερνέστ Εμπράρ. Φωτογραφίες, φιλμ, σχέδια και χάρτες χρησιμοποιούνται για να αποδώσουν την ιστορία μέσα από σύγχρονες μεθόδους προβολής και αφήγησης.
Η ιδέα δεν υλοποιήθηκε μόνο με αφορμή τα 100 χρόνια. Αυτό, όπως εξηγεί ο σκηνοθέτης, ήταν συμπτωματικό. Ολα ξεκίνησαν όταν μαζί με τη συνεργάτιδά του Αναστασία Μπαρτζουλιάνου, με την οποία εργάζονταν σε ένα πρότζεκτ για τη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, «έπεσαν» τυχαία πάνω σε ένα λεύκωμα για τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917.
«Αποφάσισα ότι είναι μια ιστορία που πρέπει να ειπωθεί, για να μάθει ο κόσμος τι πραγματικά συνέβη τότε και πώς αυτό που έγινε μας αγγίζει ακόμη και σήμερα», λέει στο «Κ» ο Γρηγόρης Βαρδαρινός. «Μέσα από το ντοκιμαντέρ βλέπει κανείς ότι η Θεσσαλονίκη του 1930 δεν έχει καμία σχέση με τη Θεσσαλονίκη του 1910. Την πόλη πριν από την πυρκαγιά διαδέχεται μια φιλόδοξη περιφερειακή πόλη χωρίς συνέχεια με το παρελθόν της. Τα παλιά χνάρια του εθνικοθρησκευτικού διαχωρισμού του χώρου χάνονται ανακατεμένα, καθώς οι ελληνικές εβραϊκές και μουσουλμανικές γειτονιές μετατρέπονται σε περιοχές χαμηλών, μεσαίων και υψηλών εισοδημάτων».
Η έρευνα για το ντοκιμαντέρ διήρκεσε πολλούς μήνες. Ο Γρηγόρης Βαρδαρινός και η Αναστασία Μπαρτζουλιάνου χρειάστηκε να περάσουν πολλές ώρες σε πανεπιστημιακές και δημοτικές βιβλιοθήκες, στα αρχεία της Θεσσαλονίκης, καθώς και στο ψηφιακό αρχείο των εφημερίδων της Βιβλιοθήκης της Βουλής για να συγκεντρώσουν το υλικό. «Μέσα από την έρευνά μας εντοπίσαμε τους πλέον καταρτισμένους για το θέμα επιστήμονες», λένε στο «Κ» και επισημαίνουν τη σημαντική συνεισφορά της καθηγήτριας Αλέκας Καραδήμου-Γερόλυμπου, η οποία, παράλληλα με την ακαδημαϊκή της έρευνα για το θέμα της πυρκαγιάς, έχει εκδώσει δεκάδες μελέτες, δοκίμια και βιβλία. Δεν παραλείπουν να αναφερθούν ωστόσο στη συνεισφορά και άλλων σημαντικών επιστημόνων, όπως των καθηγητών Ευάγγελου Χεκίμογλου, Γιάννη Επαμεινώνδα, Λουκιανού Χασιώτη και Βασίλη Κολώνα.
Η πυρκαγιά του 1917 μέσα από το ντοκιμαντέρ
Σύμφωνα με τις ιστορικές μαρτυρίες, το 1917 οι πυρκαγιές στη Θεσσαλονίκη ήταν συχνό φαινόμενο. Αρχικά, λοιπόν, κανείς δεν έδωσε μεγάλη σημασία στη φωτιά που ξεκίνησε στις 18 Αυγούστου από την υπαίθρια κουζίνα ενός προσφυγικού σπιτιού στην Ανω Πόλη. Η εξάπλωσή της ήταν ακαριαία λόγω της ξηρασίας, της ζέστης και του δυνατού ανέμου. Η ρυμοτομία της πόλης ήταν καθοριστική. Τα στενά ελικοειδή δρομάκια με τα ξύλινα σπίτια και τα αδιέξοδά τους ευνοούσαν και αυτά την επέκταση της φωτιάς. «Από την έρευνά μας γνωρίζουμε ότι οι αρχές αντιλήφθηκαν αργά τι είχε συμβεί. Η πυροσβεστική υπηρεσία, που τότε δεν ήταν επαρκώς οργανωμένη, αλλά επανδρωμένη μόνο με εθελοντές, δεν μπόρεσε να σταματήσει την επέλαση της φωτιάς, η οποία μέσα σε περίπου 32 ώρες κατέκαψε τα τρία τέταρτα του εμπορικού κέντρου της πόλης», αφηγείται στο «Κ» η Αναστασία Μπαρτζουλιάνου.
Ο βρετανικός στρατός, σύμφωνα με μαρτυρίες, βοήθησε στη μεταφορά των πυροπαθών εκτός της πόλης με φορτηγά. Παρ’ όλα αυτά, στο τέλος ο συμμαχικός στρατός κατηγορήθηκε ότι κατακράτησε για τις ανάγκες του νερό, που ήταν ήδη ελάχιστο λόγω της ξηρασίας. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι, παρά την τεράστια έκταση της πυρκαγιάς, ο αριθμός των θυμάτων ήταν περιορισμένος. «Από ό,τι γνωρίζουμε, δεν υπήρξαν άλλοι νεκροί εκτός από έξι Γάλλους στρατιώτες, οι οποίοι, μεθυσμένοι, είχαν παγιδευτεί σε ένα καπηλειό, με αποτέλεσμα να τους “καταπιεί” η φωτιά», λένε οι συντελεστές του ντοκιμαντέρ, βασιζόμενοι σε ιστορικές μαρτυρίες.
Η ανοικοδόμηση της πόλης 
Η επόμενη μέρα της πυρκαγιάς βρήκε το ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης καμένο και ισοπεδωμένο. Εννιάμισι χιλιάδες κτίρια έγιναν παρανάλωμα του πυρός, ενώ περισσότεροι από 70.000 άνθρωποι, στην πλειονότητά τους Εβραίοι, έμειναν άστεγοι.
Οικονομικές και εμπορικές λειτουργίες, διοικητικές υπηρεσίες, χώροι αναψυχής και τα σημαντικότερα πνευματικά και θρησκευτικά ιδρύματα των εθνοθρησκευτικών κοινοτήτων μαζί με τα αρχεία τους καταστράφηκαν ολοσχερώς.
«Ηταν η “χρυσή ευκαιρία” για να ανοικοδομηθεί η πόλη εξαρχής με σύγχρονο πολεοδομικό σχεδιασμό. Τα στενά σοκάκια και τα αδιέξοδα, τα χαμόσπιτα και τα μικρά μαγαζάκια αντικαταστάθηκαν από μεγάλους δρόμους και λεωφόρους, πάρκα και ένα ενιαίο διοικητικό κέντρο», λέει στο «Κ» ο Γρηγόρης Βαρδαρινός. ■

kathimerini.gr