Της  Ίντας Ελιάου
Συμβουλευτικής Ψυχολόγου
(BSc, MSc, PGDip.,MA)

Το σύνδρομο της ‘Επαγγελματικής Εξουθένωσης’ είναι ένα σύνδρομο που μπορεί να αγγίξει όλους εμάς, άνδρες και γυναίκες, εργαζόμενους αλλά και φαινομενικά άνεργους –και εδώ αναφέρομαι
σε όσους δηλώνουν στο επάγγελμά τους ‘οικιακά’, μπορεί να αγγίξει τα παιδιά μας, μαθητές ή και αθλητές.


Τί είναι αυτό το σύνδρομο;
Ο όρος της επαγγελματικής εξουθένωσης (burnout) προέρχεται από την αθλητική αργκό της δεκαετίας του 1930 στις ΗΠΑ ο οποίος περιέγραφε τους αθλητές που μετά από μεγάλες επιδόσεις δεν μπορούσαν πλέον να προσφέρουν τα αναμενόμενα σε αγωνιστικό επίπεδο.  Ίσως ο πιο ευρέως αναφερόμενος ορισμός της επαγγελματικής εξουθένωσης είναι αυτός της ψυχολόγου Christine Maslach (1982):
«Η απώλεια ενδιαφέροντος για τους ανθρώπους με τους οποίους κάποιος εργάζεται, συμπεριλαμβανομένης της σωματικής εξάντλησης και χαρακτηρίζεται από συναισθηματική εξάντληση όπου ο επαγγελματίας δεν έχει πλέον καθόλου θετικά αισθήματα συμπάθειας ή σεβασμού για τους πελάτες ή ασθενείς».

Που οφείλεται;
Το σύνδρομο αυτό είναι το τελικό αποτέλεσμα μιας διαδικασίας. Η διαδικασία αυτή ξεκινάει με έντονο άγχος στην εργασία για παρατεταμένο χρονικό διάστημα και καταλήγει σε μια γενικότερη σωματική και ψυχική εξάντληση και απογοήτευση. Το στρες γενικά και στο χώρο της εργασίας αναγνωρίζεται πλέον παγκοσμίως ως ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα υγείας που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι εργοδότες. Στατιστικά στοιχεία του Ευρωπαϊκού Οργανισμού για την ασφάλεια και την υγεία στην εργασία (2003), έδειξαν πως το στρες καταλαμβάνει σταθερά τη 2η θέση στα σχετιζόμενα με την εργασία προβλήματα υγείας μετά τις μυοσκελετικές παθήσεις. Ένας στους τρεις εργαζόμενους στην Ευρωπαϊκή Ένωση θεωρούν το στρες ως το πιο σημαντικό πρόβλημα στο χώρο εργασίας τους. Το ποσοστό αντιστοιχεί σε 41 εκατομμύρια ευρωπαίους εργαζόμενους κάθε χρόνο. Αυτό σημαίνει ότι εργαζόμενοι χάνουν εκατομμύρια εργάσιμες μέρες το χρόνο λόγω ασθενειών κάθε μορφής ενώ το ετήσιο οικονομικό κόστος υπολογίζεται στα 20 δις Ευρώ.
Υπάρχουν πολλά μοντέλα που επιχειρούν να ερμηνεύσουν, να εξηγήσουν το φαινόμενο της επαγγελματικής εξουθένωσης. Τα περισσότερα επιχειρούν να ερμηνεύσουν το σύνδρομο υπό το πρίσμα μίας δυναμικής αλληλεπίδρασης μεταξύ ατόμου και περιβάλλοντος (Vachon, 1987).  Πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι η επαγγελματική εξουθένωση οφείλεται κυρίως σε στρεσογόνες και δυσμενείς επαγγελματικές συνθήκες, όπως το ιδιαίτερα φορτωμένο πρόγραμμα, η έλλειψη αυτονομίας και εξουσίας, η ανεπαρκής ψυχολογική υποστήριξη και η αυταρχική διοίκηση του οργανισμού (Pines, 1986). Άλλοι πάλι ερευνητές  τονίζουν τη σημασία των ατομικών παραγόντων, υποστηρίζοντας, ότι η επαγγελματική εξουθένωση εξαρτάται από τις προσδοκίες που ο επαγγελματίας έχει από τον ίδιο του τον εαυτό (Dekker & Schaufeli, 1995˙ Antoniou, 1999; Firth-Cozens & Payne, 1999).


ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΩΝ EDELWICH & BRODSKY (1980)
Οι οποίοι περιέγραψαν μία σειρά από τέσσερα στάδια ανάπτυξης της επαγγελματικής εξουθένωσης, τα οποία ακολουθεί ο εργαζόμενος από την αρχή της καριέρας του. Συγκεκριμένα:

• Ο εργαζόμενος ξεκινάει την καριέρα του με ενθουσιασμό και συχνά με υπερβολικά υψηλούς στόχους. Υπερεπενδύει στην εργασία του, αφιερώνοντας το χρόνο και την ψυχή του, ενώ επίσης υπερεπενδύει στις σχέσεις που αναπτύσσει με τους ασθενείς του.

(Ένας νέος γιατρός που περνά από το νοσοκομείο να δει τους ασθενείς του ακόμα και όταν είναι εκτός υπηρεσίας. Ή ένας οποιοσδήποτε επαγγελματίας που προσφέρει τις υπηρεσίες του ακόμα και τα Σαββατοκύριακα και δε κλείνει ποτέ το κινητό του).
Καθώς, όμως διαπιστώνει ότι το έργο που παράγει δεν ανταποκρίνεται στις δικές του προσδοκίες, απογοητεύεται.

•Τότε, λοιπόν, περνάει στο δεύτερο στάδιο.
Η εργασιακή καθημερινότητα διαψεύδει τις προσδοκίες του καθώς δεν καλύπτονται όλες οι ανάγκες του ως ‘άνθρωπος’ μέσα από την εργασία του –κάτι που δεν ήταν ρεαλιστικό εξ αρχής.
Ο εργαζόμενος κατηγορεί τον εαυτό του για την αποτυχία και προσπαθεί ακόμη περισσότερο να επενδύσει στο επάγγελμά του, χωρίς όμως θετικό αποτέλεσμα. Ελπίζει δηλαδή πως εάν δουλέψει και άλλες ώρες ή δεχτεί και άλλες επιθυμίες πελατών που παρεκκλίνουν από την καθιερωμένη πρακτική του, πως τότε τα πράγματα θα πάνε καλύτερα.

• Την αμφιβολία και αδράνεια διαδέχονται η απογοήτευση και ματαίωση. Ο εργαζόμενος βλέπει ότι οι προσπάθειές του να ολοκληρωθεί μέσα από την εργασία του ματαιώνονται και οδηγείται στην αποθάρρυνση και την απογοήτευση. Για να ξεφύγει από το αδιέξοδο πρέπει είτε να το πάρει απόφαση και να αναθεωρήσει τελικά τις προσδοκίες του
(‘θα κλείνω το τηλ μου την Κυριακή και ας με ξαναπάρουν τη Δευτέρα’ ή ‘είμαι καλή μητέρα ακόμα και αν ζητάω βοήθεια για τα ψώνια ή λέω και όχι στα παιδιά’ ) είτε ο άλλος τρόπος είναι (αν και τις περισσότερες φορές δεν είναι εφικτός για πρακτικούς λόγους)να απομακρυνθεί από την εργασιακό του χώρο, από την πηγή δηλαδή του στρες.

• Στο τελευταίο στάδιο της επαγγελματικής εξουθένωσης, ο εργαζόμενος αποφεύγει κάθε υπευθυνότητα απέναντι στους άλλους, ενώ προσπαθεί να καταπολεμήσει μόνος του την απογοήτευση και τη ματαίωση που του προκαλεί το επάγγελμά του.
Γενικά φαίνεται πως η επαγγελματική εξουθένωση η οποία αποτελεί μια διαταραχή και όχι τον κανόνα,  είναι το προϊόν από ένα συνονθύλευμα εργασιακών και προσωπικών καταστάσεων. Δηλαδή, παρά το γεγονός ότι κάποια από τα χαρακτηριστικά της τείνουν να επικρατήσουν σε στρεσογόνους και πιεστικούς εργασιακούς χώρους υπάρχουν κάποιοι παράγοντες της προσωπικής ζωής του ατόμου που μπορούν να λειτουργήσουν ως καταλύτες είτε προς την κατεύθυνση της εξουθένωσης είτε προς την κατεύθυνση της ψυχικής ανθεκτικότητας.
Κάποιοι λοιπόν από τους παράγοντες που επηρεάζουν όσον αφορά τις συνθήκες εργασίας είναι:
•  υπερβολικές υποχρεώσεις με υπερβολική πίεση
•  ασαφές πλαίσιο καθηκόντων και αρμοδιοτήτων
•  μη ανάλογη των καθηκόντων του ατόμου αμοιβή
•  μη αναγνώριση της εργασίας του και έλλειψη συστηματικής ανατροφοδότησης για τη δουλειά του
•  αδυναμία ανταπόκρισης στις απαιτήσεις της εργασίας λόγω έλλειψης ενδιαφέροντος ή κατάρτισης
•  μη ασφαλισμένη θέση εργασίας και φόβο ανεργίας, ιδιαίτερα σε άτομα με οικονομικά προβλήματα ή με πολλές οικονομικές υποχρεώσεις
•  αίσθηση του ατόμου ότι δεν έχει επίδραση και έλεγχο σε σημαντικά ζητήματα σχετικά με τη δουλειά του
• μη ικανοποιητική επικοινωνία με συναδέλφους και προϊσταμένους
•  συνεχής, παρατεταμένη πίεση χρόνου και μακρόχρονη εργασία χωρίς διακοπή

Παράγοντες που μπορεί να αποτελέσουν το φιτίλι για να ξεσπάσει η φωτιά μπορεί να είναι:
Χαρακτηριστικά προσωπικότητας του ατόμου:
•  άτομα που έχουν υπερβολικές απαιτήσεις από τον εαυτό τους και υψηλές προσδοκίες σχετικά με τη δουλειά ( ‘τελειομανείς’).
•  άτομα που αγνοούν τα όρια της προσωπικής ανθεκτικότητας τους και των προσωπικών αναγκών
• όταν υπάρχει υπερβολική ανάγκη αναγνώρισης
•  υπερβολική ταύτισή του με τη δουλεία  του.


Συμπτώματα
Οι ψυχολόγοι ισχυρίζονται ότι η επαγγελματική εξουθένωση και επομένως τα συμπτώματά της δεν αποτελούν ένα  βραχυπρόθεσμο πρόβλημα που ξεκινάει το πρωί της Δευτέρας και τελειώνει το μεσημέρι της Παρασκευής. Τα πρώτα σημάδια θα μπορούσαν να αναζητηθούν στην αυξανόμενη ανάγκη του ατόμου να αποδείξει την αξία του δουλεύοντας όλο και πιο σκληρά και παρατεταμένα, συχνά παραμελώντας τις ανάγκες του και τις διαπροσωπικές του σχέσεις. Η πίεση που βιώνει εμφανίζεται αρχικά στο σώμα του με συμπτώματα όπως: πονοκέφαλοι, γαστρεντερικά προβλήματα, δυσκολίες ύπνου, υπερένταση, σεξουαλική δυσλειτουργία, διαταραχές διατροφής και μυοσκελετικοί πόνοι (Tyler & Cushway, 1998; Cushway, 1992).
Η ευάλωτη αυτή σωματική υγεία του εργαζόμενου είναι δυνατόν να επηρεάσει και την ψυχολογική του υγεία, με κυρίαρχα συμπτώματα το έντονο στρες, συναισθηματική εξάντληση, έλλειψη ενδιαφέροντος, αρνητική/κυνική διάθεση, μειωμένη αυτοπεποίθηση, τύψεις, ενοχές, ευερεθιστότητα, αποξένωση, και ανία. Το συναίσθημα του μάλιστα κάποια στιγμή αμβλύνεται σε τέτοιο βαθμό που ξαφνικά γίνεται επίπεδο (το άτομο «δε νιώθει τίποτα»-μια εκπληκτική άμυνα του οργανισμού μας για δύσκολες συναισθηματικά καταστάσεις). Φυσικά αυτό γίνεται αντιληπτό από το περιβάλλον του, που αρχίζει τώρα να ζητά εξηγήσεις.
Ο  εξουθενωμένος εργαζόμενος  τείνει να αποσύρεται για να αποφύγει τις συγκρούσεις και να αρνείται τα όποια προβλήματα. Ο φόρτος εργασίας μπορεί να αρχίσει να αποτελεί δικαιολογία για την απόσυρσή του από τις προσωπικές σχέσεις.  Μέσα από μια σειρά αρνητικών αλληλεπιδράσεων το άτομο οδηγείται σε απόσυρση, ψυχοσωματικά προβλήματα, κατάθλιψη, ενώ είναι πιθανή η χρήση αλκοόλ και άλλων ουσιών και η εμφάνιση υπερφαγικών κρίσεων σε μια προσπάθεια πρόσκαιρης ανακούφισης των συμπτωμάτων. Όλα αυτά έχουν ως συνέπεια τη μείωση της  παραγωγικότητας και την έλλειψη αυτοσυγκέντρωσης  που πυροδοτεί εκ νέου αρνητικά συναισθήματα, έλλειψη κινήτρου κ.ο.κ.                 (Griffith και συν.,1999). Στην ουσία, τα συμπτώματα της επαγγελματικής εξουθένωσης αποτελούν
προειδοποίηση δυσλειτουργίας στην βιοψυχοκοινωνική υπόσταση του ατόμου που καλείται να αναθεωρήσει ορισμένες επιλογές και συνήθειες που έχει υιοθετήσει στην ζωή του.
Ποιους πλήττει;
Γενικότερα φαίνεται πως το σύνδρομο αυτό αποτελεί κίνδυνο για ομάδες ανθρώπων που είναι εκτεθειμένοι σε συνθήκες μακροχρόνιου στρες. Στα πλαίσια του σύγχρονου τρόπου ζωής την όξυνση της οικονομικής κρίσης, ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού αναγκάζεται να παλέψει με το στρες της ανεργίας ή να αυξήσει τις ώρες εργασίας του ενώ οι απολαβές μειώνονται, με αποτέλεσμα να βιώνει μια στρεσογόνα καθημερινότητα. Έρευνες έχουν δείξει πως το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης είναι ιδιαίτερα συχνό σε όσους έρχονται σε καθημερινή επαφή με τον ανθρώπινο πόνο όπως γιατροί, νοσηλευτές, φυσιοθεραπευτές, ψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί (Jimmieson, 2000; Demir και συν., 2003). Ωστόσο υποφέρουν και επαγγελματίες οι οποίοι εργάζονται υπό συνθήκες μακροχρόνιου στρες. Μπορεί λοιπόν να αγγίξει συγγραφείς, αθλητές, φοροτεχνικούς, εκπαιδευτικούς, γονείς κ.α..
Πρόληψη και  Αντιμετώπιση 
Το κλειδί για την καταπολέμηση της επαγγελματικής εξουθένωσης είναι να αναγνωρίσει κανείς τα συμπτώματα και να τα θεραπεύσει πριν ησυναισθηματική νέκρωση απλωθεί σε άλλες δραστηριότητες που απολαμβάνει ο άνθρωπος. Αυτό προϋποθέτει την έγκυρη διάγνωση. Η πρόληψη όπως και η αντιμετώπιση της επαγγελματικής εξουθένωσης μπορεί να επιτευχθεί και σε ατομικό αλλά και σε οργανωσιακό επίπεδο. Ιδανικά, πρέπει αντιμετωπίζεται και στα δύο επίπεδα παράλληλα κάτι το οποίο συμβαίνει στο εξωτερικό αλλά δυστυχώς κατά βάσει δε συμβαίνει στη χώρα μας. Και για τα δύο επίπεδα έρευνες έχουν δείξει πως βασικό κομμάτι και της πρόληψης αλλά και της αντιμετώπισης αποτελεί η φυσική δραστηριότητα του ατόμου.
Έρευνες σε επαγγελματίες υγείας στον Ελλαδικό χώρο  έχουν δείξει πως 4εις στους 10 εργαζόμενους βιώνουν μέτρια κ υψηλή επαγγελματική εξουθένωση. Τα αποτελέσματα αυτά είναι σε συμφωνία με αντίστοιχες έρευνες από τον ελληνικό αλλά και το διεθνή χώρο (Αλεκτορίδης 2003, Σιουρούνη, Θεοδώρου & Χονδρός, 2006; Firth-Cozens & Payne, 1999). Τα αποτελέσματα επίσης έδειξαν πως η δραστηριότητα των επαγγελματιών είναι ιδιαίτερα χαμηλή (6 στους 10),(Antoniou et al., 2003). Ομοίως, ο Τούντας, 2008 αναφέρει πως ένας στους δύο επαγγελματίες υγείας είναι υποκινητικοί και δεν ασκούνται καθόλου. Παρ’όλ’αυτά τα αποτελέσματα δείχνουν ότι οι επαγγελματίες με υψηλό επίπεδο φυσικής δραστηριότητας δεν είναι απαραίτητο ότι θα έχουν και χαμηλά επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης. Η άσκηση λοιπόν από μόνη της δεν είναι αρκετή, αλλά πρέπει να είναι η βασική στρατηγική πρόληψης και αντιμετώπισής.

Γενικά η δραστηριότητα και η άσκηση στην επίτευξη και διατήρηση της υγείας του ανθρώπου έχει αναγνωριστεί από πολλούς Διεθνείς Οργανισμούς. Η συμμετοχή σε φυσικές δραστηριότητες έχει θετικές επιδράσεις στη ψυχική υγεία του ανθρώπου αφού βοηθά στη καταπολέμηση του άγχους –της βάσης δηλαδή της επαγγελματικής εξουθένωσης-, της κατάθλιψης και της μοναξιάς.