Ιούνιος 2005. Ηρώδειο. Ο Μανώλης Μητσιάς τραγουδάει «Τάχα τι να ζήλεψαν στα χλωμά σου μάτια / που γιομαν’ τ’ απόβραδο γλύκα πρωινή / ήρθαν και βασίλεψαν τα βαθιά σου μάτια / κάποιο Σαββατόβραδο στην Καισαριανή» και ο Παντελής Βούλγαρης «στέλνει» ένα ένα τα ονόματα των 200 εκτελεσμένων από τους Γερμανούς κατακτητές στο σκούρο φόντο του ρωμαϊκού ωδείου. Να μεγαλώνει όσο να το γεμίσει και να χάνεται, σαν με μία τουφεκιά, όσο ακούγεται το «Σαββατόβραδο στην Καισαριανή» των Λευτέρη Παπαδόπουλου και Σταύρου Ξαρχάκου.

Ας μου επιτραπεί να ξεκινήσω με μια πιο προσωπική εμπειρία. Με την «Κιβωτό» που είχαν στήσει ο Μανώλης Μητσιάς με τον Παντελή Βούλγαρη και τον Αλέκο Φασιανό (συμμετείχα στην επιμέλεια των τραγουδιών), την πρώτη ουσιαστικά δημόσια «αφήγηση» του σκηνοθέτη των «Πέτρινων χρόνων» πάνω στην ιστορία των 200 ανδρών (ανάμεσά τους και 13χρονοι και ανάπηροι πολέμου!) που εκτελέστηκαν στο Σκοπευτήριο Καισαριανής, την Πρωτομαγιά του 1944. Μια αφήγησή του, που έφτασε να γίνει ταινία μεγάλου μήκους το 2017, υπό τον τίτλο «Το τελευταίο σημείωμα». Δεν είναι δε τυχαίο ότι, όπως και η σκηνή του γάμου της Ελένης με τον Μπάμπη στα «Πέτρινα χρόνια», το «Σημείωμα» γυρίστηκε (από την άνοιξη) στις άλλοτε φυλακές –και πολιτικών κρατουμένων- του οθωμανικού φρούριου Ιτζεδίν στη Σούδα των Χανίων. Ιστορική σύμπτωση: Το ίδιο φρούριο απαθανατίστηκε και στις «Μέρες του ‘36» του Θόδωρου Αγγελόπουλου.

Στα «Πέτρινα χρόνια» του Παντελή Βούλγαρη το οθωμανικό φρούριο υποδύθηκε τις Φυλακές Αβέρωφ. Στο «Τελευταίο σημείωμα», 32 χρόνια μετά, υποδύεται τις φυλακές πολιτικών κρατουμένων, αλλά και χιλιάδων Εβραίων, ανδρών και γυναικών επί ναζιστικής Κατλοχής, μέσα στο Στρατόπεδο Χαϊδαρίου. Από εκείνη τη φυλακή μέσα στο εν λειτουργία στρατόπεδο, ως –ελάχιστο- διατηρητέο μνημείο πλέον, έχει απομείνει μόνον το φοβερό Μπλοκ 15 της απομόνωσης των θανατοποινιτών, προτού εκτελεστούν. Από εκεί ξεκίνησαν και οι 200 της Καισαριανής…


Όμως ήμασταν σε κείνο το πρώτο «Σαββατόβραδο στην Καισαριανή» που ο Παντελής Βούλγαρης είχε ενδύσει με τη μνήμη των 200 ονομάτων. Των ανδρών που μεταφέρθηκαν το ξημέρωμα της Πρωτομαγιάς του 1944 με δέκα φορτηγά από το Χαϊδάρι στην Καισαριανή, πετώντας στο δρόμο μικρά σημειώματα με το όνομά τους και δυο λόγια, τα οποία κάτοικοι της Καισαριανής βρήκαν και έδωσαν στις οικογένειές τους.

Εκείνο το «Σαββατόβραδο» του Λευτέρη Παπαδόπουλου, γραμμένο είκοσι χρόνια μετά την εκτέλεση, η οποία διατάχθηκε σε αντίποινα για την επίθεση Διμοιρίας του 8ού Συντάγματος του ΕΛΑΣ στην πομπή του διοικητή της 41ης Μεραρχίας Οχυρών, υποστράτηγου των ναζιστικών στρατευμάτων Κατοχής Φραντς Κρεχ, έξω από τους Μολάους Λακωνίας, στις 27 Απριλίου 1944, με θύμα τον ίδιο τον Generalmajor και τρία μέλη της συνοδείας του. Αυτό δε, μία μόλις ημέρα, μετά την περίφημη απαγωγή του Γερμανού υποστράτηγου Χάινριχ Κράιπε από 11 Κρητικούς αντιστασιακούς και τους Βρετανούς Πάτρικ Λι Φέρμορ και Ουίλιαμ Μος, στην περιοχή του Ηρακλείου Κρήτης. Στην περίπτωση εκείνη διατάχθηκε «η ισοπέδωσις των Ανωγείων και η εκτέλεσις παντός άρρενος Ανωγειανού όστις ήθελεν ευρεθεί εντός του χωρίου και πέριξ αυτού εις απόστασιν ενός χιλιομέτρου» και εκτελέσθηκαν τελικά κάπου 165 άνδρες.

Το ίδιο και για την εκτέλεση του υποστρατήγου Κρεχ διατάχθηκε η εκτέλεση των 200 πολιτικών κρατουμένων του Χαϊδαρίου, αλλά και «ο τυφεκισμός όλων των ανδρών τους οποίους θα συναντήσουν τα γερμανικά στρατεύματα επί της οδού Μολάων – Σπάρτης έξωθεν των χωρίων», πέρα από την εκτέλεση «100 Κομμουνιστών από τα ελληνικά εθελοντικά σώματα ιδία πρωτοβουλεία, ως αντίποινα δια το έγκλημα τούτο», όπως ανέφερε η ανακοίνωση των δυνάμεων Κατοχής («Η Καθημερινή», 30 Απριλίου 1944).

Όμως ακόμη και 61 χρόνια μετά την εκτέλεση των 200 στην Καισαριανή (μαζί με τους 100 από τα «ελληνικά εθελοντικά σώματα» και άλλους 25 που εκτιμάται ότι εκτελέστηκαν στο δρόμο Μολάων – Σπάρτης, σε αντίποινα) και 40 χρόνια αφότου γράφτηκαν οι στίχοι του Λευτέρη Παπαδόπουλου, που μελοποίησε ο Σταύρος Ξαρχάκος, για να πρωτοδισκογραφηθούν το 1965, σε 45αρι, από το Γρηγόρη Μπιθικώτση, ακουγόταν ακόμη στη λογοκριμένη εκδοχή το «Σαββατόβραδο στην Καισαριανή» (το οποίο ο Λευτέρης Παπαδόπουλος έλεγε σε συνέντευξή του ότι δεν το έγραψε «για ένα-δύο συγκεκριμένα πρόσωπα, αλλά για αυτό το μακέλεμα, για το ότι οι Γερμανοί πήγαιναν τα παιδιά και τα εκτελούσαν επειδή ήταν παιδιά της Αντίστασης»).

Οι λογοκριτές εξαρχής είχαν αφαιρέσει το κουπλέ «Γνώριζες τα βήματα, ξέκρινα τους ήχους / και μπογιές ‘τοιμάζαμε με σβηστή φωνή. / Τις βραδιές συνθήματα γράφαμε στους τοίχους / πέφταμε και κράζαμε “κάτω οι Γερμανοί”», που πρωτοδισκογραφήθηκε το 1988 στη «Συναυλία» του Γιώργου Νταλάρα.

Πίσω στις φυλακές Χαϊδαρίου και στις ημέρες πριν από την εκτέλεση των 200. Πίσω στην ταινία του Παντελή Βούλγαρη. Και στην ιστορία που απαθανάτισε με το τραγούδι του «Χαϊδάρι» ο Μάρκος Βαμβακάρης, αλλά και η ελληνική ποίηση. Ο Κώστας Βάρναλης κατέγραψε το κλίμα πριν την εκτέλεση: «Δεν ήρθαν μελλοθάνατοι με κλάμα και λαχτάρα, / μόν’ ήρθανε μελλόγαμπροι με χορό και τραγούδι. / Και πρώτος άρχος του χορού, δυο μπόγια πάνου απ’ όλους / κι από το Χάρο τρεις φορές πιο πάνου ο Ναπολέος».